Mavi ekonominin yeşil kalkınmadaki rolü
Sait Elmas
12 min read
Son yıllarda global pandemi, Rusya-Ukrayna savaşı ve akabinde güç krizi başta olmak üzere dünyamızı ve insanlığı zorlayan pek çok riskle karşı karşıya kalınmış olup iklim değişikliği üzere acil aksiyon gerektiren bir hususta kâfi adımların atılamadığı görülmektedir. Geç kalınan her bir dakikanın insanlığımızın aleyhine işlediğinin şuuruyla memleketler arası platformda gezegenimizi muhafazaya ve tıpkı vakitte sürdürülebilir kalkınmanın da tesisine yardımcı olabilecek yeni araçlar ve siyasetlere yönelik önemli bir arayış ortaya çıkmaktadır. Son devirde ise öne çıkan ve kolay kolay da gündemdeki yerini kaybedecek üzere görünmeyen başlık ise mavi iktisattır.
Ekonomik büyümenin tesisi noktasında okyanus ve deniz kaynaklarının sürdürülebilir kullanılması ve korunması olarak algılanmakta olan mavi iktisat; yoksulluğun azaltılması, besin güvenliği ve iklim değişikliği de dâhil olmak üzere gezegenimizin karşı karşıya kaldığı pek çok riskle gayret edebilme bağlamında giderek daha fazla ilgi görmektedir. Dünya Bankası tarafından mavi iktisat okyanus ekosisteminin sıhhatini korurken ekonomik büyüme, daha yeterli geçim kaynakları ile istihdam tesisi için okyanus kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı olarak tanımlanmaktadır. Avrupa Kurulu ise bu tarifin kapsamını genişleterek okyanuslar, denizler ve kıyılarla ilgili tüm ekonomik faaliyetlerin mavi iktisat kapsamında ele alınabileceğini, bu sebeple de sözün birbiriyle irtibatlı ve gelişmekte olan çok çeşitli bölümleri ihtiva ettiğini belirtmektedir.
Mavi iktisat son on yıllarda yaşanan global, çevresel, ekonomik ve toplumsal krizlere bir tahlil olarak görülmekte ve okyanus ile su kaynaklarının ekonomik refahı artırabilmek için sürdürülebilir bir halde kullanılabileceği fikrine dayanmaktadır. 2050 yılına kadar 9 milyarı aşması beklenen dünya nüfusunun hiç elbet besin, güç, hammadde gereksinimlerinin bugüne kıyasla çok daha fazla olacağı düşünüldüğünde okyanusların mutlak surette ekonomik büyüme denkleminde yer alması gerektiği kıymetlendirilmektedir. Buna rağmen okyanuslar hâlihazırda önemli bir çok kullanım, kirlilik, biyoçeşitlilik kaybı ve iklim değişikliği sebebiyle büyük bir tehdit altındadır. Bu sebeple birinci olarak okyanusların kirliliğinin önlenmesi ve ardından ekonomik randımanlarının artırılmasına yönelik adımlar atılmasına dair önemli bir şuur geliştirilmesi gerekmektedir. Bu bakımdan son derece ehemmiyet arz ettiğini düşündüğümüz mavi iktisat ve iklim değişikliği münasebetine değinmenin fayda sağlayacağı bedellendirilmektedir.
İklim değişirken mavi iktisat aleyhimize çalışıyor
Birleşmiş Milletler’in sürdürülebilir kalkınma amaçları (SDG) ortasında okyanusların, denizlerin ve deniz kaynaklarının korunmasına ve sürdürülebilir kullanımına odaklanan SDG 14 ile bu zorlukların ele alınması için bir çerçeve sunulmaktadır. SDG 14’ün gayesi sağlıklı okyanuslar ve denizler tesis edilirken birebir vakitte ekonomik büyümenin, toplumsal kapsayıcılık ile geçim kaynaklarının korunmasını yahut güzelleştirilmesini teşvik etmek olarak belirlenmiştir. Lakin bu maksada ulaşmak için tıpkı iklim değişikliği konusunda olduğu üzere global çapta bir aksiyon ve milletlerarası işbirliğinin yanı sıra yasal ve kurumsal çerçevelerin de uygulanması gerekmektedir. İklim değişikliği hepimizin bildiği üzere gezegenin karşı karşıya olduğu en büyük zorluklardan biri olarak hala daha tahlil bulunması gereken krizler listesinde en üst sıradaki yerini korumakta ve Akdeniz bölgesi iklim krizinin olumsuz etkilerine karşı özellikle savunmasız konumuyla ön planda bulunmaktadır. Bu bakımdan her iki bahsin da birlikte ve tüm ülkelerin ortak gayretleriyle ele alınması gerekliliği yadsınamaz bir gerçektir.
Biraz daha ayrıntıya inecek olursak iklim değişikliğinin mavi iktisat üzerindeki en önemli etkilerinden biri okyanus asitlenmesiyle gerçekleşmektedir. Atmosferdeki artan karbondioksit düzeyleri okyanus tarafından emilmekte, bu da pH düzeylerinin düşmesine ve suyun daha asidik hale gelmesine sebep olmaktadır. Bu durum asitli sularda kabuklarını ve iskeletlerini inşa etmek ve korumak için gayret eden kabuklu deniz hayvanları ve mercan üzere deniz organizmaları üzerinde ziyanlı bir etkiye sahip olabilmektedir. Bunun sonucunda balık ve başka canlı popülasyonlarında düşüşe sebep olabilmekte ve bu da balıkçılık sanayisine aksi tarafta etki etmektedir. Öte yandan deniz düzeyinin yükselmesi, iklim değişikliğinin mavi iktisat üzerindeki bir öbür kıymetli sonucu olarak sayılabilmektedir. Yükselen deniz düzeyleri, altyapılara ve konut, otel üzere yapılara ziyan verebilecek ve kıyı bölgelerini turizm için daha az cazip hale getirebilmekte, kıyı erozyonuna ve sellere yol açabilmektedir. Ek olarak deniz düzeyinin yükselmesi, kıyı müdafaa, balıkçılık ve karbon tutma üzere kıymetli ekosistem hizmetleri sağlayan kıyı habitatlarının kaybına da sebep olabilecektir. İklim değişikliği tıpkı vakitte sıcak hava dalgaları, kuraklıklar ve fırtınalar üzere çok hava olaylarına yol açarak mavi iktisat üzerinde negatif bir tesire sahip olabilmektedir. Örneğin sıcak hava dalgaları, kıyı bölgelerinde yetiştirilen mahsullerin kalitesinin ve ölçüsünün azalmasına yol açabilmekte, kuraklıklar yoluyla su kıtlığı ortaya çıkabilmekte, balıkçılık ve su eserleri yetiştiriciliği sanayilerinin çalışması zorlaşabilmektedir.
Coğrafyamız özelinde mevzuyu ele aldığımızda ise Akdeniz’in hâlihazırda deniz düzeyinin yükselmesinin, okyanus asitlenmesinin ve çok hava olaylarının artan sıklığının ve yoğunluğunun yansımalarını deneyim etmekte olup bu tesirler sağlıklı bir deniz ortamına muhtaçlık duyan mavi iktisat bölümlerinin yanı sıra kıyı topluluklarını da tehdit etmektedir. Bu aksilikler balıkçılık ve turizm üzere mavi iktisat dalları üzerinde direkt bir etkiye sahip olmakla birlikte ekonomik verimliliğin düşmesi, iş kaybı üzere kanallar vasıtasıyla iktisat üzerinde de negatif sonuçlara yol açabilmektedir. Geldiğimiz noktada Akdeniz bölgesi öbür bölgelere kıyasla yüzde 20 daha süratli ısınmakta olup deniz suyu sıcaklığı global ortalamaya nazaran şimdiden 0,4°C yükselmiş durumdadır. Öte yandan Akdeniz’in dünyada bilinen deniz çeşitlerinin yüzde 18’ine konut sahipliği yaptığı da göz önünde bulundurulduğunda bölge önemli bir biyoçeşitlilik ve ekonomik gelir kaybı tehlikeleri ile karşı karşıyadır.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı, İklim Değişikliği Başmüzakerecisi Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar Maviyi yeşille kullanmak zorundayız
İklim değişikliğinin mavi iktisat üzerindeki tesirlerini azaltmak için alınabilecek bir dizi önlem bulunmaktadır. Bunlardan en mühimi hiç elbet düşük karbonlu ekonomik modellere geçiş yapmaktır. Ayrıyeten iklim değişikliğine ahenk önlemlerine başvurarak deniz duvarları ve başka kıyı savunmaları inşa etmek, balıkçılık ve su eserleri yetiştiriciliği sanayilerinin iklim kaidelerine dayanıklılıklarını artırmak üzere iklim değişikliğine ahenk sağlamaya yardımcı olabilecek önlemlere de yatırım yapmak cazip gözükmektedir. Üstelik mavi ekonomiyi korumak için bizler gayret sarf ederken hakikat adımlar atarak mavi iktisadın de bizim yanımızda iklim değişikliğiyle gayrete katkı vermesini sağlamak mümkündür. Örnek olarak mavi iktisat mercan resifleri ve deniz otu yatakları üzere deniz ekosistemlerinin onarımı yoluyla karbon tutulmasına da katkıda bulunabilmektedir.
Zorluklara karşın mavi iktisadın iklim değişikliğiyle uğraşa sırf doğal tahlillerle değil farklı açılardan da katkıda bulunma fırsatı vardır. Örneğin mavi iktisat rüzgâr, dalga ve gelgit gücü üzere okyanus kaynaklarından pak güç sağlayarak düşük karbon iktisadına geçişte kilit bir rol oynayabilmektedir. Ayrıyeten açık deniz rüzgârı üzere yenilenebilir deniz gücü, pak bir güç kaynağı sağlayabilirken sürdürülebilir balıkçılık ve su eserleri yetiştiriciliği besin güvenliğinin tesisi noktasında üretim zincirlerine kıymet katabilecektir. Güç teması bağlamında İtalya, Fransa ve Yunanistan açıklarında 25’ten fazla açık kıyı rüzgâr çiftliğinin inşa edilmekte olduğu bilinmektedir. Bu bağlamda son devirde Akdeniz’e mavi iktisat çerçevesinde önemli bir yatırım akışı gerçekleştiğini görmek mümkündür. Bu gelişmenin temel ögesi olarak ise Avrupa Komitesi’nin denizcilik iktisadı bölümlerinin sürdürülebilir büyümesini desteklemeyi amaçlayan “mavi büyüme” stratejisi; Avrupa ve Asya ortasındaki ticaretin geliştirilme gayretleri, memleketler arası deniz trafiğinin artırılmak istenmesi, açık deniz petrol ve gaz kontratlarının çoğalması ve giderek zenginleşen global orta sınıf turistlerinin bölgeye olan talepleri gösterilmektedir.
Tüm bu gelişmeler mavi iktisat ismine müspet gözükmekle birlikte atılan adımlar ile uygulanan siyasetlerin çevresel telaşları dikkate almadan yapılmaları durumunda büyük bir bedel oluşturan Akdeniz’e önemli ziyan verilmesiyle karşı karşıya kalınma riski bulunmaktadır. Örnek olarak Süveyş Kanalı’nın artırılan kapasitesi sayesinde bugün Akdeniz’den iki kata kadar daha fazla kargo gemisinin geçişinden bahsetmek mümkün hale gelmiştir. Buna karşın kelam konusu artış Akdeniz’de gürültü kirliliği ile artan bir emisyonu da beraberinde getirmiştir. Benzeri biçimde son on yılda kruvaziyer yolcusu sayısı 8,7 milyondan 30 milyona çıkmış olmakla birlikte kruvaziyerler hava, gürültü ve deniz kirliliğinin en önde gelen ögeleri olarak görülmektedirler.
Hiç elbet bu noktada yatırımların bu alana ne formda yönlendirilebileceği üzerine düşünmek gerekmektedir. Mavi ekonomilere verilen ehemmiyeti gösteren ve bu alandaki ekonomik potansiyelin açığa çıkarılması için finans araçlarına başvurulan yakın tarihli bir örnek Hindistan tarafından yürürlüğe konulan, sürdürülebilir finansal araçlara ait bir düzenlemede görülebilmektedir. Halihazırda tüm dünyada önemli talep görmekte olan yeşil tahvillere misal biçimde Hindistan mavi tahvilleri de ulusal sürdürülebilir finansman çerçevesine dâhil etmiştir. Bu doğrultuda mavi tahvillerin çerçevesi; sürdürülebilir balıkçılık, sürdürülebilir su idaresi vb. dâhil olmak üzere sürdürülebilir denizcilik kesimi için geliştirilmiş sürdürülebilir finansman araçları olarak belirlenmiştir.
Özellikle Asya-Pasifik bölgesinde gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinde kıymetli bir yeri olan mavi iktisat ögelerinin önümüzdeki periyotta bu alana yatırım çekmek için önemli bir potansiyel taşıdığı da düşünülmektedir. Bu çerçevede deniz ve ırmak ekosistemleri ile kıyı direncini artırmak üzere görece düşük yatırım gerektiren piyasa segmentlerinde yatırım planlamalarına başlamanın, yeni gelişen mavi iktisat alanına önemli ölçüde özel dal yatırımı çekebileceği bedellendirilmektedir. İklim değişikliğine sağlam ve yeşil niteliğine haiz limanlar, açık denizde rüzgâra dayalı yenilenebilir güç üzere büyük yatırımlar için ise karma finans yapıları oluşturmanın ve gerekli regülasyonların hayata geçirilmesinin özel kesim yatırımcıları için büyük getiri fırsatları sunabileceği vurgulanmaktadır.
Bu çerçevede mavi iktisadın Akdeniz ülkeleri açısından da değeri göz önünde bulundurulduğunda Asya-Pasifik ülkelerinin yaklaşımının Akdeniz’de de benimsenmesinin; ülkelerin sırf ulusal çıkarlarına değil tıpkı vakit da tüm bölge ülkelerinin kalkınmalarına, ekonomik büyüme tesis etmelerine ve çevreci hareketlerini destekleme fırsatı sunacağını düşünmek mümkündür. Bu alanda gerçekleştirilecek yatırımların bir kısmı önemli maliyet ögeleri taşımakla birlikte mavi iktisadın sürdürülebilir kalkınmaya yönelik finansman açığını kapatmak için kullanılabileceği unutulmamalıdır. Bu noktada değer arz eden birinci konu finansal piyasalarda faaliyet gösteren tüm yatırımcı çeşitlerinin farklı gereksinim ve tercihlerini anlamak olacaktır. Bu sayede fon, tahvil, proje finansman yapıları üzere uygun yatırım araçlarının oluşturulması yoluyla hakikat yatırımcıların mavi iktisat alanına çekilmesi sağlanabilecek, Paris Mutabakatı ve Sürdürülebilir Kalkınma Maksatları ile uyumlu kâfi seviyede uzun vadeli sermayeye ulaşabilmek için bu alana yönelik ulusal ve memleketler arası finans kaynaklar harekete geçirilmiş olacaktır.
Mavi iktisatta öncü rol üstlenmeliyiz
Türkiye, Akdeniz bölgesinin mavi iktisadında bir aktör konumundadır. Akdeniz bölgesi tümü denize bağımlı olan balıkçılık, su eserleri yetiştiriciliği, turizm ve yenilenebilir güç üzere çok çeşitli sanayilerle mavi iktisadın gelişimi için muazzam bir potansiyele sahiptir. Gerçekten WWF tarafından yayımlanan 2017 tarihli Akdeniz İktisadını Canlandırmak başlıklı raporda Akdeniz’deki mavi iktisatla ilgili faaliyetlerin ekonomik kıymetinin yıllık 450 milyar ABD doları olduğu iddia edilmiştir. Bununla birlikte rapora nazaran sadece kıyı turizmi yılda 300 milyar ABD doları gelir elde ederken onu 110 milyar ABD doları ile deniz turizmi takip etmektedir. Balıkçılık ve su eserleri GSYİH’nın kabaca yüzde 2’sini oluşturmakta ve yılda yaklaşık 8 milyar ABD doları üretmektedir. Bu sayıların bugün prestijiyle çok daha yüksek olabileceğini kestirim etmek yanlış olmamaktadır.
Ülkemiz kıymetli balıkçılık ve su eserleri yetiştirme alanları da dahil olmak üzere çok çeşitli deniz ve kıyı ekosistemlerine konut sahipliği yapan Akdeniz’den önemli yarar sağlamakta, birebir formda ekosistemin korunmasına da gerekli hassasiyeti göstermektedir. Türkiye’nin mavi iktisadı son yıllarda süratle büyümekte olup ülkemizdeki denize dayalı sanayilerin yarattığı katma paha de giderek artmakta, binlerce yeni iş oluşturma ve kıyı kesitlerinde yaşayan hane halklarının geçim kaynaklarını destekleme potansiyeli taşımaktadır. Ayrıyeten Türkiye’nin mavi iktisadı gemi inşa, gemi tamir ve liman faaliyetlerini içeren güçlü bir denizcilik bölümü tarafından da desteklenmektedir. Bu gelişmelerin önümüzdeki devirde yeşil ve sürdürülebilir finans piyasalarındaki gelişmelere bakıldığında çok daha olumlu yansımaları olabileceğini bugünden kestirmek güç gözükmemektedir. Bu çerçevede atılacak stratejik adımlarla yenilikçi finans araçları bu dallar için çok önemli bir kaldıraç etkisi oluşturabilecektir.
Türkiye ayrıyeten 2053 net sıfır emisyon gayesi doğrultusunda güçlü ve kapsamlı adımlar atmakta, gerek Akdeniz gerekse de öteki denizlerimizin mavi ekonomilerinin karşı karşıya olduğu, iklim değişikliği riskine karşı da harekete geçmekte ve etkin bir halde çalışmaktadır. Bu kapsamda 2017 yılında Zonguldak’ta ufak ölçekli bir pilot dalga güç santrali projesi gerçekleştirilmiş, geçtiğimiz aylarda ise İsrail menşeli Eco Wave Power Küresel (EWP) şirketi ile Ordu Güç A.Ş. (OREN) Karadeniz dalgalarından güç üretimi yapılması için protokol imzalamıştır. Kurulması planlanan 77 megavatlık kapasiteye sahip ve proje meblağı yaklaşık 150 milyon ABD doları olan santralinin Türkiye’de birinci olmakla birlikte dünyanın da en büyük dalga güç santrali olması öngörülmektedir.
Mavi iktisat Türkiye’nin denizlerinde sürdürülebilir kalkınma ve ekonomik büyümeyi desteklemek için muazzam bir potansiyele sahiptir. Bunun farkındalığıyla Türkiye sürdürülebilir mavi iktisat uygulamalarının desteklenmesinde bölgesinde öncü bir rol oynamaktadır. Bu minvalde 7 – 10 Aralık 2021 tarihlerinde Akdeniz’in Deniz Etrafının ve Kıyı Bölgelerinin Korunmasına Ait Barselona Sözleşmesi’nin 22. Taraflar Konferansı (COP22) Türkiye’nin konut sahipliği ve başkanlığı altında muvaffakiyetle gerçekleştirilmiş, paydaşlar ile devam eden süreçte son derece pahalı ve kritik iş birlikleri kurulmuştur. Bu alandaki çalışmaların sürat kesmeden de devam etmesi beklenmektedir.
Coğrafyamızın bize sunduğu doğal ortamı korumak ve bu ortamın oluşturduğu fırsatları çevreci bir formda kullanmak gezegenimiz ve bizden sonraki jenerasyonlara sağlıklı bir gelecek bırakmak için kaidedir. Türkiye’nin sürdürülebilir mavi iktisat uygulamalarını teşvik etme eforları sırf deniz kaynaklarının korunmasına katkıda bulunmakla kalmamakta, birebir vakitte bölge ülkelerinin iktisat, etraf ve yaşayanları üzerinde de müspet sonuçlar doğurmaktadır. Sürdürülebilir mavi iktisat uygulamalarını desteklemek için başta Akdeniz ülkeleri olmak üzere tüm tarafların birlikte çalışmaya devam etmesi mecburiyet arz etmekte ve Türkiye’nin bu alandaki liderliği öteki ülkelerin takip etmesi için bir ilham kaynağı olmaktadır.
